GS Ngô Bảo Châu và triết lý, hoài niệm về những tiệm sách cũ

Cuối tháng mười, tôi quay lại Paris mấy hôm vì chút công việc. Để tiết kiệm thời kì, ngay hôm trước nhất tôi đã hẹn mấy người đồng nghiệp đến viện IHES cùng làm việc. Tám năm trước, tôi đã từng làm việc ở đây trong một thời kì dài. Dạo ấy, hàng sáng tôi lấy tàu B đi xuống bến Bures cách viện IHES khoảng mười phút đi bộ. Lần này, tôi quyết định đi sớm hơn thường lệ để có thời kì qua tiệm sách gần nhà ga Bures mua quyển Ký sự Algerie của Camus mới xuất bản. Tiệm sách nằm ngay trên đường đi từ nhà ga đến viện, đúng ở chỗ góc phố nơi phải rẽ trái. Tôi còn nhớ bà chủ tiệm luôn nhìn bạn qua cặp kính để trễ xuống mũi, luôn ở trong phong độ sẵn sàng tham vấn sách vở cho bạn với thái độ nghiêm trang và đầy tự hào nghề nghiệp. Không biết làm sao mà lần này tôi tìm mãi không thấy tiệm sách đâu và có lẽ nên mà cảm thấy đích thực hoang mang như một người đi lạc đường. Mất tới gần mười phút tôi mới hiểu ra rằng tiệm sách Bures đã đóng cửa. Nơi xưa là một tiệm sách sáng sủa, ngăn nắp và sạch sẽ, nay là một gian nhà tối mù, trên cửa kính dán xô lệch những tờ lăng xê lòe loẹt. Dịp hè vừa rồi, Trương Quý có cho tôi một quyển tản văn của Nguyễn Việt Hà. Văn anh Hà hóm hỉnh, đọc thỉnh thoảng muốn mủm mỉm cười, nhưng cười xong thì thấy buồn nhiều hơn là vui. Có một đoạn về những tiệm sách cũ của Hà Nội hơi thê lương, nhưng đọc đoạn này tôi lại cảm thấy vui. Anh Hà nhắc đến một tiệm sách cũ ở phố Hàng Bài, ngay phía bên trái rạp Tháng tám. Vào cuối những năm tám mươi, chiều nào tôi cũng đi qua, rồi đứng tần ngần nhìn qua cửa kính, dù biết mình không có tiền để mua sách và dù có mua thì đọc cũng không hiểu vì ở đấy không bán sách cho trẻ thơ. Nhưng đây là nơi ông ngoại mua cho tôi quyển sách trước nhất, một quyển sách về ngành khoa học chăn nuôi. Tôi đê mê quyển sách ấy chỉ vì ngoài bìa có vẽ mấy con lợn rất đẹp. Tiệm sách này đã đóng cửa từ rất lâu. Ông ngoại tôi cũng đã mất. Những người thân và hàng xóm của tôi không hiểu vì sao không hề nhớ về sự tồn tại của nó. Đọc sách Trương Quý cho, tôi phát hiện ra rằng có một người nữa là Nguyễn Việt Hà vẫn còn nhớ về nó. Không quen, chưa gặp bao giờ, vậy mà tự nhiên tôi cảm thấy quý anh ấy. Nhưng có một chi tiết mà có lẽ anh Hà chưa biết. Ở phía trong tiệm sách phố Hàng Bài là nhà của ông bà Dực. Ông Dực là con trai của nhà văn Nguyễn Văn Vĩnh. Tôi ngờ rằng tiệm sách có một mối liên quan nào đó với nhà văn Nguyễn Văn Vĩnh. Một số người hỏi tôi vì sao trong nhiều chọn lựa tôi lại chọn về dạy học ở Chicago, một trong những nơi lạnh nhất nước Mỹ. (Khi tôi viết mấy dòng này, nhiệt độ ngoài trời đã xuống dưới -10 độ C.) Tôi có sẵn một số lý do để tùy hoàn cảnh mà đáp câu hỏi này. Một trong những câu giải đáp rất thật mà không mấy người tin là xung quanh đại học Chicago có nhiều tiệm sách. Lớn nhất là tiệm sách Seminary Coop. Tiệm này có hai chi nhánh. Chi nhánh lớn có thể nói là thiên đàng của sách hàn lâm. Mỗi khi có ít phút sau giờ ăn trưa, tôi lại rẽ qua đó để si mê. Có rất nhiều đầu sách nhân bản có lẽ tôi sẽ không bao giờ biết nếu không nhìn thấy ở Seminary Coop. Chi nhánh nhỏ cốt yếu bán sách hư cấu và sách cho trẻ con. Đây là địa điểm vui chơi ưa thích của bé Nguyên và bé An. Và cũng là nơi tôi đưa các bé đến mỗi khi có việc gì cần phải lấy lòng hai bé. GS Ngô Bảo Châu và những người thân. Ảnh: Internet. Đối với tôi, địa điểm vui chơi chuộng lại là hiệu sách cũ Powell. Không lần nào qua Powell mà tôi không hoan hỉ ra về với vài ba quyển sách cũ, dĩ nhiên theo tôi là quý hiếm, và hẳn nhiên giá cả lại rất phải chăng. Trước đây, trong khu vực xung quanh đại học còn một tiệm nữa là Borders nhưng đã đóng cửa từ hai năm nay. Đây là một trong hai chuỗi tiệm sách lớn nhất ở Mỹ, với cửa hàng diện tích kinh doanh rộng, vừa bán sách vừa bán bánh ngọt và cà phê, một mô hình kinh doanh một thời đã rất thịnh hành. Buổi chiều sau giờ đi học, con nít ngồi đọc sách lốc nhốc khắp cửa hàng. Tiếc là mô hình kinh doanh của Borders không sống sót được trong kỷ nguyên kinh dinh qua mạng và nó đã là một trong những nạn nhân đầu tiên của đế chế Amazon. Ngay sát nách trường vẫn còn một tiệm Barnes and Nobles hoạt động theo mô hình tương tự, hiện tại vẫn thoi thóp sống. Tôi thành thật tin rằng cuộc sống ở một nơi nào đó sẽ dễ chịu hơn, nhân bản hơn nếu nơi đó có nhiều tiệm sách. Hà Nội hiện còn ít tiệm sách quá. Mật độ tiệm sách đạt cực điểm ở phố Đinh lễ, nơi sách mới được bán với chiết khấu cao nhất có thể. Nếu bạn phải tìm một quyển sách xuất bản chỉ một năm trước đây thôi, có đi dọc cả phố Đinh Lễ bạn cũng không tìm thấy. Đinh Lễ giống cái chợ hơn là một tiệm sách. Bạn đến đó để mua sách giá rẻ chứ không phải để nhẩn nha tìm một đầu sách mà bạn chưa biết. Tuy thế, ra Đinh Lễ vẫn thích, bạn hốt nhiên nhận ra rằng xung quanh bạn vẫn còn khá nhiều người thích đọc sách. Trên phố Tràng Tiền còn sống sót hai tiệm sách mậu dịch. Gần kem bô đê ga là tiệm sách ngày xưa vẫn gọi là ngoại văn vì ngay ngoài cửa có cột chữ tiếng Nga kniga. Ở trong đó lúc nào cũng tối mịt như tiền đồ chị Dậu. Bên đường bên kia, gần nhà in Báo quần chúng. # Cũ, hiện là trung tâm văn hóa Pháp, là tòa nhà sáu tầng của tổng công ty sách. Ở đây sáng sủa hơn, nhưng phong cách kinh dinh thì vẫn kiên định với lý tưởng quốc doanh. Tuy diện tích kinh doanh lớn nhưng số đầu sách không hơn mấy sạp sách ngoài phố Đinh Lễ và vì tất nhiên là không có chiết khấu nên tôi ngờ rằng doanh thu của cửa hàng không hơn mấy doanh thu của sạp chị Hoa. Chục năm trước, khi xin Nhà nước kinh phí để xây tòa nhà này, tôi tin rằng mong muốn sâu thẳm của lãnh đạo tổng công ty sách vẫn là đem ánh sáng văn hóa đến cho quần chúng. #. Tuy nhiên môi trường kinh dinh hà khắc đã không cho phép giấc mơ của họ trở nên hiện thực. Sắp tới, tổng công ty sách sẽ chuyển đổi một phần mục đich dùng của tòa sang thành trọng tâm thể hình thẩm mỹ. Tuy khác với đích đặt ra ban sơ, nhưng vẫn là một cách phục vụ quần chúng, cố nhiên đẵn là nhân dân có tiền. Hoàng tử bé của Saint Exupery rất ít tin cẩn vào khả năng tư duy của người lớn. Người lớn thích làm ra kế hoạch kinh dinh, rồi phấn đầu dẻo dai để đảm bảo tiến độ của kế hoạch mà mình đặt ra, rồi thường xuyên cập nhật bảng cân đối chi thu để có thể theo dõi lợi nhuận. Phần nhiều thời gian chúng ta cũng làm thế trong công việc hàng ngày của mình, và bởi vậy chúng ta dễ thông cảm với những người lớn hơn. Nhưng nỗi tuyệt vọng của con người rất ít khi hệ trọng đến kế hoạch kinh doanh hay bản cân đối chi thu. Gần đây, người ta hay nói về hiện sinh một cách khá là nôm na, rằng chúng ta không cần quan hoài đến cái gì khác ngoài chính cái khoảnh khắc mà ta đang sống. Triết lý vậy nghe cũng hay, cũng phảng phất chất thiền, nhưng mà sai. Nỗi tuyệt vọng của con người có cỗi nguồn từ dĩ vãng và tương lai, nó là sự nhớ tiếc về dĩ vãng và sự sợ hãi về ngày mai. Sống hoàn toàn trong hiện tại sẽ làm dịu đi nỗi tuyệt vọng trong khoảnh khắc, nhưng nỗi vô vọng sẽ như cái "bu mơ răng" bay lộn ngược lại đập vào mặt ta với sức tàn phá gấp hai. Con người cần có cái gì đó cao cả mà bám vào, để đu người lên để có thể nhìn về quá vãng và mai sau mà không nhớ tiếc, không sợ hãi. Bạn có thể tìm thấy cả sự vô vọng, cả sự cao cả của tâm hồn con người trong những trang sách. Cho nên mà bạn muốn có một tiệm sách cũ không quá xa nơi bạn sống. Ngô Bảo Châu